Litijum – od sode do baterija, od Galena do Alzheimerove bolesti

Litijum. Jedna riječ, jedan metal, jedan element periodnog sistema – i toliko mišljenja pa i straha i zgražavanja nad tom riječju. Nekima je prva aoscijacija na ovu tvar Nirvanina pjesma Lithium, nekima su to projekti ekstrakcije ruda ovog metala koji je toliko potreban za zelenu tranziciju, tačnije, baterije.

Jedan metal, hiljadu priča: mitovi ili istine? Litijum u gaziranim pićima

No priča o litijumu je još zanimljivija. Litijum u obliku organske soli s limunskom kiselinom, kao litijum citrat odavno je lijek u terapiji manijakalne faze bipolarnog poremećaja. Odnedavno postoje dokazi i da je nedostatak litijuma povezan s rizikom od Alzheimerove bolesti.  Litijum bi mogao biti jedan od ultramikroelementata potrebnih za pravilno funkcionisanje nervnog sistema.

Prema nekim izvorima,  litijum citrat je bio sastojak gaziranog pića 7Up sve dok ga američka FDA nije zabranila 1948. Wikipedia tvrdi da nije se desilo, a Nature magazine i Washington Post ipak ponavljaju ovu informaciju. Tako da nije baš jasno da li je stvarno u 7Up ili možda nekog drugoj sodi bilo malo litijuma.

Litijum kao lijek za psihijatrijske poremećaje i potencijalni suplement protiv kognitivnog pada

No, još u antičkoj Grčkoj je primijećeno kako ima manje onoga što danas zovemo mentalne bolesti u mjestima gdje su postojali izvori nekih vrsta mineralne vode. Antički Grci nisu imali šifrarnik dijagnoza, nisu znali za litijum, ali su smatrali kako „ima nešto u vodi”.  Kasnija istraživanja će pokazati da je to nešto litijum.

Još je Galen preporučivao kupanje u mineralnim izvorima i pijenje mineralne vode u slučajevima „bolesti duha”. Vrlo je vjerovatno da je voda koju je Galen preporučivao sadržavala litijum. Od 1840. litijum se, u obliku karbonata ili citrata, prepisivao oboljelim od epilepsije, dijabetesa, raka i insomnije.

Australijski psihijatar John Cade je ustanovio 1940. kako litijum stabilizira raspoloženje kod osoba sa onim što se danas zove bipolarni poremećaj (a nekad se zvalo manijakalna depresija).

I zaista, postoji nekoliko naučnih radova koji sadržaj litijuma u vodi povezuju sa smanjenom stopom samobistava – u The British Journal of Psychiatry je objavljen rad (3) u kojem je istraživana populacija japanske prefekture Oita i u kojem je pokazana statistički značajna veza između smanjene stope samoubistava i sadržaja litijuma u vodi.

Od svih lijekova za psihijatrijske poremećaje, jedino je za litijum utvrđeno da konkretno smanjuje učestalost samoubistava, smanjuje hipomaniju i smatra se „najidealnijim stabilizatorom raspoloženja” (2).

Litijum i Alzheimerova bolest

No, primjećeno je i kako je incidencija Alzheimerove bolesti nešto manja tamo gdje u vodi ima litijuma. To je od od litijuma kreiralo novu nadu za terapiju ili sprječavanje Alzheimerove bolesti i nagnalo naučnike da probaju podrobnije istražiti. Studije na ljudima i miševima su pokazale kako su niski nivoi litijuma povezani s većim rizikom od demencije. To još uvijek ne znači da bi litijum mogao biti suplement protiv demencije ili lijek za Alzheimerovu bolest.

U studiji objavljenoj u avgustu 2025. u Nature (1) se navodi da su analize ljudskog moždanog tkiva i niz eksperimenata na miševima pokazali isti obrazac: kada koncentracija litija u mozgu opadne, javljaju se gubitak pamćenja i karakteristična oštećenja kod Alzheimerove bolesti – tzv. amiloidni plakovi i nakupine zapetljaji tau proteina.

Istraživači su također otkrili da jedan specifični oblik litijskog suplementa kod miševa može ukloniti ta neurološka oštećenja, preokrenuti gubitak pamćenja i vratiti mozak u mlađe, zdravije stanje. Radi se o suplementu koji sadrži spoj poznat kao litij orotat – to je sol litijuma i organske orotične kiseline. Inače orotati se koriste kao mineralni nosači za neke suplemente u ishrani kako bi povećali njihovu bioraspoloživost.

Ranije epidemiološke studije pokazale su da regije čija pitka voda sadrži tragove litija imaju niže stope demencije. Međutim, klinička ispitivanja o uticaju litija na kognitivni pad davala su mješovite rezultate. Autori novog rada utvrdili su da su nivoi litija niži u dijelovima mozga pogođenim Alzheimerovom bolešću nego u zdravim regijama. Također su otkrili da se kod osoba s blagim kognitivnim oštećenjem, koje je često uvod u Alzheimerovu bolest, litij u mozgu veže za amiloidne plakove, zbog čega ga ostaje manje za obavljanje ključnih funkcija u nervnom sistemu.

No, sa tvrdnjama da bi litijum trebao biti uvršten kao suplement za smanjenje rizika od Alzheimrove bolesti treba biti oprezan. Ovaj metal ima i svoje nuspojave kod uzimanja, koje su opisane kod terapije bipolarnog i još treba da se nakupi dokaza da litijum smanjuje rizik od ove vrste demencije. Bilo bi trenutno suludo na bazi ovih malih dokaza uzimati na svoju ruku litijum.

Utjecaj litijuma na normalno funkcionisanje nervnog sistema

Iako litijum još nije označen kao suplement (mada sa novim podacima, vjerovatno ćemo vidjeti influensere koji ga reklamiraju i kompanije koje ga pakuju), on ima značajnu ulogu u nervnom sistemu.

Litijum utiče na balans glavnih neurotransmitera – smanjuje preveliku aktivnost glutamata (koji može biti toksičan u višim koncentracijama), a istovremeno povećava aktivnost inhibitornog GABA sistema. Time pomaže u smirivanju pretjerane električne aktivnosti u mozgu. Povećava i nivoe nekih neurotrofnih faktora koji povećavaju preživljavanje neurona, a smanjuje djelovanje nekih enzima koji su povezani s neurodegeneracijom.

Od mitova (ili istina) o neobičnom gaziranom piću, preko lijeka kod bipolarnog poremećaja do potencijalno suplementa protiv kognitivnog pada kojeg se svi toliko boje – najlakši metal ima dugu istoriju sa ljudskim rodom.

Litijum i zelena tranzicija: obećanja i klopke

Ovo je treći element periodnog sistema, što znači da je tek mrvicu lakši od vodika i hidrogena. Pošto je metal i provodi struju, odnosno ima slobodne elektrone u metalnoj rešetci, ta osobina lakoće čini ga idealnim za pravljanje baterije i pohranu energije. Ovo znači da na jako malom prostoru može da se pohrani puno energije  i da to ne optereti mašine, poput električnih vozila.

No, litijum nije tako rasprostranjen i njegova nalazišta nisu svugdje, a kopanje ruda bogatih litijumom pa ekstrakcija samog litijuma nisu jednostavan proces i imaju veliki utjecaj na okoliš.

Ekstrakcija litijuma nije ekološki dobra

Ekstrakcija litijuma iz stijena (najčešće iz minerala poput spodumena) uključuje rudarenje, mljevenje stijene i hemijsku preradu kako bi se litijum izdvojio. Proces obično podrazumijeva visoke temperature i upotrebu hemikalija (npr. sumporne kiseline) da bi se dobili litijum-karbonat ili litijum-hidroksid, spojevi potrebni za baterije. To je energetski intenzivan postupak i znatno složeniji od vađenja litijuma iz slanih jezera, pa je i skuplji.

Ekološka sigurnost ovog procesa je upitna. Rudarenje litijuma iz stijena zahtijeva uklanjanje velikih količina zemlje i stijena, što remeti lokalne ekosisteme, uništava staništa i može dovesti do erozije. Hemijska prerada nosi rizik od zagađenja tla i vode ako se otpad ne zbrine pravilno. Proces prerade troši veliku količinu energije, pa indirektno doprinosi emisijama CO₂.

Zbog toga projekti ekstrakcije litijuma na Balkanu izazivaju snažne reakcije – kao uostalom i sve druge koncesije na ekstrakciju niza ruda. Od ovih projekata lokalne zajednice dobijaju tek mrvice, a profit ide u ruke stranih korporacija.

Dakle, iako je litijum ključan za tranziciju ka čistoj energiji, sama ekstrakcija iz stijena nije ekološki bezopasna i može imati značajan negativan uticaj na životnu sredinu ako se ne primjenjuju stroge mjere zaštite.

Ovo znači da područja u kojima su detektovane stijene – rude relativno bogate litijumom mogu postati tzv. zone žrtvovanja za zelenu tranziciju bogatih zemalja. Ekstrakcija litijuma koja manje oštećuje ekosisteme, skuplja je i podiže cijenu finalnog proizvoda.

Reference:

1. Aron, L., Ngian, Z.K., Qiu, C. et al. Lithium deficiency and the onset of Alzheimer’s disease. Nature (2025). https://doi.org/10.1038/s41586-025-09335-x

2. Singh B. Lithium for depression-related hospitalisation in bipolar disorder. Lancet Psychiatry. 2025 Mar;12(3):165-166. doi: 10.1016/S2215-0366(25)00026-4. Epub 2025 Feb 5. PMID: 39922214; PMCID: PMC11842190.
3. Ohgami H, Terao T, Shiotsuki I, Ishii N, Iwata N. Lithium levels in drinking water and risk of suicide. Br J Psychiatry. 2009 May;194(5):464-5; discussion 446. doi: 10.1192/bjp.bp.108.055798. PMID: 19407280.

The post Litijum – od sode do baterija, od Galena do Alzheimerove bolesti appeared first on Nauka govori.