Da li virusi spadaju u živa bića?

• Virusi su na granici između živog i neživog. Van ćelije (stanice) domaćina ponašaju se kao nežive čestice (inertni su), ali unutar ćelije pokazuju osobine života.

• Zato ih mnogi naučnici zovu „biološkim entitetima” ili „infektivnim česticama”, a ne pravim organizmima.

Šta su virusi i da li su živi?

Nekoliko puta smo u toku epidemije COVID-19, izazvane virusom SARS-CoV-2 čuli kako se o virusima priča da su to neki mikroorganizmi. Međutim, virusi nisu mikroorganizmi, čak ne spadaju ni u živi svijet – nalaze se u sivoj zoni između neživog i živog.

Virusi ne ispunjavaju sve kriterijuma koji definišu žive organizme

Naučnici često kažu da virusi nisu ni potpuno živi ni potpuno neživi jer ne ispunjavaju sve kriterijume koji definišu živa bića, ali ipak pokazuju neka svojstva života u određenim okolnostima.

Biologija, kao nauka koja se bavi životom, ima poprilično jasnu sliku šta je to život, bez obzira koliko jednostavan bio. U živa bića spadaju arhebakterije, bakterije, protozoe, gljive, biljke i životinje, dakle 6 kategorija živih bića. Upravo je toliko i carstava živog svijeta, iz tri domene – Archea, Bacteria i Eukarya. U tekstu o eukariotima i prokariotima Nauka govori objašnjava bazične razlike između domena Eukarya (eukarioti) i Bacteria i Archea (prokarioti).

Šta su onda virusi, ako ne spadaju niti u jednu od ovih domena, odnosno carstava i zašto ih baš i ne možemo smatrati živim bićima te šta je to što je zajedničko virusima i živim bićima?

Prvo da počnemo od sličnosti – virusi imaju nasljedni – genetički materijal, molekule DNK ili RNK te proteinsku ovojnicu. Dakle, virusi imaju dvije osnovne vrste molekula karakterističnih za živi svijet. Jednostavno, ove molekule se ne mogu naći u neživom svijetu, mada se njihove komponente – aminokiseline i nukleinske baze te pentoze – mogu naći, recimo u svemiru.

Virusi mutiraju, podložni su prirodnoj selekciji i evolutivnim procesima. Ovo je važno svojstvo živih bića. Kao što smo vidjeli iz brojnih iteracija virusa SARS-CoV-2, virusi, pošto imaju genetički materijal, mogu mutirat i i prilagođavati se pod utjecajem pritisaka vanjske sredine ili slučajnostima.

Virusi se ne mogu samostalno razmnožavati ili replicirati

Međutim, virusi nemaju samostalan metabolizam niti se mogu autonomno replicirati tj. razmnožavati. Ne proizvode energiju. To mogu samo ukoliko prodru u nelu ćeliju, otimajući njen nasljedni materijal i koristeći ga za svoje procese i replikaciju. Zato virusi inficiraju ćelije biljaka, životinja, čovjeka, pa čak i bakterija i gljiva.

Također, virusi nisu nikakvom membranom odvojeni od vanjske sredine – oni imaju proteinsku tj. lipoproteinsku kapsidu koja štiti genetički materijal, ali to nije membrana, a pogotovo ne membrana u smislu lipidnog dvosloja kao što to imaju ćelije.

RNK i DNK virusi

Ako uzmemo da je ćelija osnovna jedinica organizacije života, onda definitivno virusi nisu živa bića – oni su acelularni entiteti, infektivne čestice. U biologiji ćete uvijek kod opisa virusa naći da su to „čestice”, „entiteti”, a nikako niti jedan pojam koji ima veze sa ćelijom i životom.

Također, virusi imaju samo jednu od dva tipa nukleinskih kiselina, dok živa bića imaju i DNK i RNK.

Neki bi rekli da, ako uzmemo kako je karakteristika života samostalan metabolizam, onda paraziti poput protozoa, metilja, trakavica i sličnih, nisu živa bića također. Međutim, iako niti love hranu, niti pasu, niti fotosintetiziraju, ovi paraziti itekako imaju razvijene kataboličke, pa i anaboličke procese – razgrađuju materije koje uzimaju od svog domaćina i od njih sintetiziraju potrebne tvari.

Obavezni – obligatorni paraziti

Neke zbunjuje i to što se oni nazivaju „parazitima” te da je to znak da su virusi živa bića i da se nauka slaže s mišljenjem da su živa bića. Međutim, termin parazit je ekološki i odnosi se na svaki entitet/živo biće kojem je potreban domaćin za crpljenje nečega što je njemu potrebno. Kako ne mogu bez ćelija nekog domaćina, kažemo da su virusi obligatorni paraziti. Njihov je zadatak što prije preći s jednog na drugog domaćina i nastaviti replikaciju.

Pri tome, treba imati na umu kako virusi ne crpe hranljive materije od ćelija koje su inficirali nego kidnapuju genetički-replikativni materijal tih ćelija kojeg „nagovore” da proizvodi proteine i materijal potreban za izgradnju druge virusne čestice, svoje kopije.

Osim što je termin „mikroorganizam” neprikladan za opis virusa jer oni nisu bića, neprikladan je i stoga što oni nisu mikroskopske stvari, ne možemo ih vidjeti optičkim mikroskopom – njihova veličina se mjeri u nanometrima, dok veličinu bakterija već mjerimo u mikrometrima. Možemo ih vidjeti tek mnogo jačim tipovima mikroskopa, kakav je elektronski.

Oni, istina, razmjenjuju energiju sa okolinom, a razmjenjuju i informacije (genetički materijal je informacija) i materiju. Međutim, i prioni razmjenjuju energiju sa okolinom, a prioni čak nemaju DNK ili RNK – to su samo proteinski entiteti i prione ne smatramo živima.

Jasno je da postoje hipoteze o tome kako su virusi nastali regresijom iz manjih stanica koje su odbacile gene koji im nisu esencijalni za inficiranje i parazitizam većih stanica. U žive organizme ubrajamo rikecije i hlamidije, koje su obligatorni intercelularni paraziti, ali ovo su još uvijek bakterije i proizvode ATP. Međutim, virusi ne proizvode ATP, nego koriste metabolizam stanice koju inficiraju.

Sam ATP je jedna od stvari koje živo razlikuju od neživog – energetska moneta živog svijeta.

Virusi jednostavno nemaju dovoljno karakteristika bliskih živom svijetu da bi dobacili do živog svijeta. Osim toga, virusi mogu kristalizirati, što nikako nije karakteristika živog svijeta, već upravo karakteristika neživog.

Nisu svi virusi opasni po čovjeka, ima ih više nego što možemo zamisliti, a postoje i virusi koji napadaju bakterije (bakteriofagi) pa čak i virusi koji napadaju druge viruse (virofagi).

Kako su nastali virusi? Nismo sigurni

Još nije jasno kako su nastali virusi – da li su nastali kao jednostavne organizacione jedinice nukleinskih kiselina i proteina, ili su čak nastali deevolucijom nekih bakterija i rikecija. U julu 2025. Science je objavio članak o slučaje arhea bakterije neoficijelnog imena Sukunaarchaeum  koja bizarno gubi genom i njen genom je sada usmjeren praktično isključivo na replikaciju, na transkripciju i translaciju DNK.

Virusi su na granici između živog i neživog. Ne žive dok su izvan ćelije (inertni su), ali unutar ćelije postaju “aktivni”. Zbog toga se u biologiji često kaže da su virusi biološke čestice ili infektivni agensi, a ne organizmi u pravom smislu riječi.